“Vertrouwen is goed, controle beter, kritisch denken het best!”
Als ghostwriter heb ik de afgelopen jaren duizenden pagina’s geschreven voor allerlei opdrachtgevers. Van zakelijke boeken tot memoires, van blogs tot artikelen. En telkens weer kom ik tot dezelfde conclusie: de beste teksten ontstaan niet door blind te vertrouwen op informatie, ook al komt die bij opdrachtgevers vandaan, maar door alles te bevragen.
Kritisch denken heeft mijn manier van schrijven compleet veranderd. Waar ik vroeger nog wel eens een bewering overnam zonder verder onderzoek, vraag ik mijzelf steeds vaker af: klopt dit wel? Hoe kan ik dit controleren? En wat zouden lezers hiervan denken?
Twijfel is je beste vriend
Kritisch denken betekent niet dat je overal negatief over bent, ook al moet de neiging daartoe soms wel eens onderdrukken. Het gaat om gezonde nieuwsgierigheid. Ik heb geleerd om veel vragen te stellen, op zoek naar bewijs voor een bepaalde bewering of een vermeend feit, en om ontvangen informatie vanuit verschillende invalshoeken te bekijken. Voor wie schrijft is dit geen optie maar een noodzaak.
Neem bijvoorbeeld AI-tools. Ik gebruik ze regelmatig voor research of brainstormen, maar ik neem de output nooit klakkeloos over. ChatGPT wordt veel geraadpleegd en ook ik gebruik dit, naast Claude, Gemini, Perplexity en Grok. Als de opgegeven bronvermeldingen niet hetzelfde resultaat opleveren, dan gaan bij mij de alarmbellen af.
Vraag al deze LLM’s maar eens om een bio over jezelf te schrijven en vergelijk de uitkomsten maar eens. Ik durf er wat op te zetten dan geen van de uitkomsten de lading volledig dekt. Het leerpunt voor mij was dat iemand vertrouwen een goed uitgangspunt is, maar controleer altijd.
Leren van de meesters
Als schrijver lees ik graag historische romans van onder andere Ildefonso Falcones en Ken Follett, de wereldberoemde schrijvers van historische romans zoals ‘De hand van Fatima’ en ‘De zuilen van de aarde’. Beide bestsellerauteurs hebben een team van onderzoekers die hun manuscripten doorlichten. Ze checken de historische beweringen, detail over architectuur en beschrijvingen van middeleeuws leven. Deze auteurs weten maar al te goed dat één foutje de geloofwaardigheid van hun hele verhaal kan ondermijnen.
Beginnende auteurs denken vaak onterecht niet over een onderzoeksteam te kunnen beschikken. Ze vergeten leden van hun netwerk in te schakelen voor het natrekken van informatie, kritische proeflezers te gebruiken om feedback te krijgen en beschikbare bronnen via AI. Kortom, gebruik andere ogen en hersenen om je werk te beoordelen.
Ik werk altijd met minimaal drie verschillende mensen: een proeflezer die naar de inhoud kijkt, een redacteur voor structuur en stijl, en een corrector voor taal en spelling. Elk van hen vangt andere zaken op. De proeflezer(s) zien tegenstrijdigheden in het verhaal, de redacteur merkt zwakke argumentaties op, en de corrector vindt die ene tikfout die je zelf over het hoofd ziet. Je kunt ChatGPT en Claude ook vragen om de inhoud van je manuscript te beoordelen en leg de resultaten naast die van je ‘team’.
Je zult je soms verbazen over de kritische en nuttige opmerkingen die daaruit komen.
Je gereedschapskist
In de loop van jaren heb ik een aantal gewoontes ontwikkeld die mijn teksten volgens critici sterker maken:
De bronnencheck:
– Bij elke bewering vraag ik mezelf af:
– Waar komt deze informatie vandaan?
– Is de bron betrouwbaar?
– Is de informatie nog actueel?
Voor een recente boekopdracht over ondernemen beweerde mijn opdrachtgever dat 90% van de startups binnen vijf jaar failliet gaat. Toen ik naar de oorsprong van dit getal zocht, vond ik tegenstrijdige cijfers uit verschillende jaren en landen. We hebben het genuanceerder geformuleerd. In Nederland gaan startups na 5 jaar, naar schatting, 50% failliet en/of stoppen. (Bron: CBS, KvK))
Een andere opdrachtgever kwam met het volkomen achterhaalde verhaal aanzetten over de communicatieverhoudingen tussen lichaamstaal-verbaal. Intermenselijke communicatie zou volgens Albert Mehrabian 7-38-55 zijn; 7% verbaal, 38% intonatie, articulatie en volume, en 55% non-verbaal. Deze bewering uit 1971 werd al snel wetenschappelijk tegengesproken maar, helaas nog steeds herhaald.
De tegenpartij-test:
Ik probeer altijd te bedenken welke tegenargumenten iemand kan inbrengen op wat ik schrijf. Welke vragen zou een kritische lezer stellen? Door jezelf dit soort vragen te stellen helpt om zwakke plekken in je redenering te ontdekken voordat de lezer dat doet.
De voorlees-controle:
Ik lees mijn vrouw soms voor terwijl ik op haar reacties let:
– Verveelt het haar snel?
– Zie ik haar afhaken?
– Gaat er een vragend ooglid omhoog?
– Verlies ik mijzelf in te veel details?
– Spring ik van de hak op de tak?
– Zie ik een glimlach?
– Knikt ze terwijl ik voorlees?
Op basis van haar reacties weet ik wat ik moet veranderen of juist erin houden.
Kritisch denken gaat ook over eerlijk zijn tegenover jezelf; over de kwaliteit van je werk.
Tips
Wil je kritisch denken integreren in je schrijfproces? Begin met deze concrete stappen:
Maak een vragenlijst
Voordat je begint met schrijven, noteer alle vragen die je hebt over je onderwerp. Niet alleen wat je al weet, maar vooral wat je nog niet weet. Deze lijst wordt je kompas tijdens het research- en schrijfproces.
Wissel van perspectief
Neem je tijdens het schrijfproces een controversieel standpunt op? Probeer dan eerst tegenovergestelde standpunten te vinden en … te verdedigen. Het helpt om te begrijpen tegen welke weerstanden je kunt aanlopen, waar ze vandaan komen en hoe je je argumentatie sterker kunt maken.
Pas op met aannames
Vooroordelen zijn bekende valkuilen voor ieder mens. Ga als schrijver na welke dingen ook jij als vanzelfsprekend vindt en durf die eens tegen het daglicht te houden. Er is niets mis met het herzien van een standpunt. Het getuigt juist van sterkte als je daartoe in staat bent. Dit zijn meestal de punten waar je de meeste winst kunt boeken door ze kritisch te bekijken. Realiseer je dat vooroordelen vaak het gevolg zijn van indoctrinatie op jonge leeftijd door gezaghebbenden, zoals je ouders en docenten. Kritisch denken doorbreekt dat.
Zoek actief naar tegenstrijdige informatie
Google niet alleen naar dingen om een bevestiging te vinden wat je al denkt. Doe je dat wel, dan word je het slachtoffer van een algoritme dat je daarin verstevigd. Voorbeeld: als je zoekt naar wat er tegen het gebruik van kernenergie is, zoek dan ook eens naar informatie die voordelen benadrukt. Het voorkomt tunnelvisie.
De paradox van kritisch schrijven
Het mooie van kritisch denken is dat het je zelfverzekerder maakt, niet onzekerder. Doordat je weet dat je je informatie hebt gecontroleerd en verschillende invalshoeken hebt bekeken, kun je met meer overtuiging schrijven.
Ja, het kost extra tijd. Het kan voorkomen dat je die mooie anekdote moet schrappen omdat deze niet klopt. Jammer, maar de teksten die overblijven zijn dan wel vaak sterker, betrouwbaarder en overtuigender. Lezers hebben dat snel in de gaten.
Kritisch denken heeft mij geleerd dat de beste verhalen niet altijd de mooiste zijn, maar de eerlijkste. Eerlijkheid is wat lezers echt waarderen.
Veel kritisch schrijfplezier!
